Jarosław Rubin9 października 1980 roku w Londynie zmarł generał dywizji Bronisław Bolesław Duch – żołnierz trzech wojen, dowódca 3 Dywizji Strzelców Karpackich 2 Korpusu Polskiego, a w 1940 roku dowódca 1 Dywizji Grenadierów walczącej we Francji. Jego życie było odbiciem losów całego pokolenia, które walczyło o wolność Polski od początku XX wieku aż po ostatnie lata emigracji.
Generał Bronisław Duch – od Legionów do 1 Dywizji Grenadierów
Bronisław Bolesław Duch urodził się 15 listopada 1896 roku w Borszczowie. Już w młodości, w 1912 roku, wstąpił do tajnej organizacji niepodległościowej Zarzewie w Tarnopolu.
Podczas I wojny światowej walczył w Legionie Wschodnim, a potem w II Brygadzie Legionów Polskich. Uczestniczył w bitwach pod Rarańczą i Kaniowem, przeżył niewolę niemiecką i brawurową ucieczkę, po której dociera do I Korpusu Polskiego w Rosji. Później dowodził Od listopada 1918 roku do września 1919 roku por. Bronisław Duch przebywał na froncie dowodził 1. Kompanią Polskiego Samodzielnego Oddziału Murmańskiego w ramach interwencyjnych wojsk brytyjskich walczących z bolszewikami.
15 grudnia 1919 roku por. Duch przypłynął statkiem wraz ze swym oddziałem z Edynburga do Szczecina, skąd przez Poznań dotarł do Modlina. Dowodzony przez por. Ducha oddział Murmańczyków wszedł w skład tworzonego właśnie Grudziądzkiego Pułku Strzelców w Dywizji Strzelców Pomorskich (później przemianowanej na 16 Pomorską DP) jako jego III batalion.
18 lutego 1921 roku Wódz Naczelny nadał 34 żołnierzom pułku (w którego skład wchodził III batalion) order Virtuti Militari 5 klasy. Wśród odznaczonych orderem był również kpt. Bronisław Duch, który był też czterokrotnie dekorowany Krzyżem Walecznych.
W latach międzywojennych rozwijał karierę wojskową, kończąc Wyższą Szkołę Wojenną w Warszawie i obejmując m.in. dowództwo 73 pułku piechoty w Katowicach oraz stanowisko Dyrektora Nauk w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie.
We wrześniu 1939 roku dowodził piechotą dywizyjną 39 Dywizji Piechoty Rezerwowej, walczącej w składzie Armii „Lublin”. Po klęsce kampanii wrześniowej przedostał się na Węgry, a następnie do Francji, gdzie w maju 1940 roku został mianowany generałem brygady i dowódcą 1 Dywizji Grenadierów. Wyróżnił się w bitwie pod Lagarde, prowadząc osobiście kontratak na niemieckie pozycje.
Po upadku Francji dotarł do Wielkiej Brytanii.
Dowódca 3 Dywizji Strzelców Karpackich
Naczelny Wódz Kazimierz Sosnkowski, rozkazem z 6 sierpnia 1943 roku, mianował gen. Ducha dowódcą 3 DSK – tą formacją dowodził w czasie kampanii włoskiej 2 Korpusu Polskiego, do dnia zakończenia walk 21 kwietnia 1945 roku
16 grudnia 1943 roku 3 DSK wyruszyła drogą morską do Tarentu. Gen. Duch przybył do Włoch samolotem 22 grudnia 1943 roku. 4 lutego 1944 roku 3 DSK przejęła odcinek obrony nad rzeką Sangro o szerokości około 45 km.
8 kwietnia 1944 roku gen. Anders, podczas odprawy w dowództwie korpusu w Cantalupo, oficjalnie poinformował dowódców wielkich jednostek o zadaniu, jakie dowódca 8 armii postawił przed 2 Korpusem. W ciągu następnych dni gen. Duch wraz ze swoim sztabem dokonał analizy otrzymanych zadań i materiałów rozpoznania przed szturmem na Monte Cassino. Przejęcie odcinka frontu przez 3 DSK odbyło się 27 kwietnia 1944 roku W czasie bitwy o Monte Cassino oddziały 3 DSK zdobyły wzgórze 593 i zajęły Albanetę, a 18 maja zajęły ruiny klasztoru na Monte Cassino.
W pościgu nad Adriatykiem, dowodzona przez gen. Ducha 3 DSK walczyła nad rzeką Chienti i uczestniczyła w zdobyciu Ankony. Następnie brała udział w walkach pościgowych do rzeki Metauro, a następnie w Apeninach Emiliańskich. 20 stycznia 1945 roku gen. Duch otrzymał rozkaz do przejęcia odcinka obrony nad rzeką Senio. 3 DSK zakończyła swój szlak bojowy we Włoszech uczestnicząc w operacji bolońskiej.
Pomnik 3 DSK na wzgórzu 593
Decyzja o budowie pomnika upamiętniającego poległych na wzgórzu 593 wyszła właśnie od gen. Bronisława Ducha 2 lipca 1944 roku: „Trzeba, aby na wzgórzu 593, gdzie najwięcej krwi żołnierskiej się polało, stanął pomnik godny ich żołnierskiej chwały”.
18 lipca 1945 roku generał uczestniczył w uroczystości poświęcenia pomnika żołnierzy dywizji na wzgórzu 593. Na wniosek dowódcy 2 Korpusu Polskiego gen. Andersa, generał Bronisław Duch został mianowany na stopień generała dywizji.
Losy powojenne – na emigracji
7 października 1945 roku generał Duch otrzymał dyplom nadania obywatelstwa honorowego Bolonii. Również w październiku generał wysłał do Polski zaufanego oficera z misją sprowadzenia rodziny do Włoch. Wysłannik generała zaopatrzył rodzinę w fałszywe dokumenty i wyruszył z nimi z Warszawy do Krakowa, a następnie do Monachium. Potem przez Alpy dotarli do Bolonii, gdzie czekał już na nich gen. Duch.
Gen. Duch wraz żoną i dwojgiem dzieci oraz całym sztabem dywizji opuścił San Benedetto koleją 4 września 1946 roku Po przybyciu do Wielkiej Brytanii, decyzją rządu brytyjskiego nastąpiło przekształcenie PSZ w Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. W połowie grudnia 1947 roku gen. Duch został zwolniony z zajmowanego stanowiska dowódcy Grupy Dywizyjnej 3 DSK i zdemobilizowany.
W latach 1947–1980 gen. Bronisław Duch brał czynny udział w spotkaniach kombatanckich środowisk Karpatczyków i był pomysłodawcą utworzenia Związku Karpatczyków. Generał brał również udział w spotkaniach Grenadierów w Wielkiej Brytanii i we Francji.
15 sierpnia 1969 roku gen. Duch wziął udział w uroczystości 25-lecia bitwy o Monte Cassino. Brał również udział w pogrzebie generała Władysława Andersa. 4 lipca 1973 roku prezydent Francji nadał gen. Bronisławowi Duchowi krzyż komandorski orderu Legii Honorowej.
19 lutego 1980 roku Prezydent RP Edward Raczyński mianował Bronisława Ducha Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych.
Generał dywizji Bronisław Bolesław Duch zmarł 9 października 1980 w Londynie.
Ostatnia droga gen. Bronisława Ducha
Po śmierci gen. Ducha 9 października 1980 roku, polskie władze wojskowe i rodzina planowały, że jego prochy zostaną złożone w pomniku 3 DSK na Monte Calvario, na wzgórzu 593.
Po długich staraniach władze włoskie zezwoliły na pochowanie generała na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino. Uroczystość złożenia urny z prochami odbyła się 7 grudnia 1981 roku. Był to trzeci w historii pogrzeb po zamknięciu tej nekropolii, po arcybiskupie Józefie Gawlinie i generale Władysławie Andersie.
Pamięć o generale Bronisławie Bolesławie Duchu
Nazwisko gen. dyw. Bronisława Ducha nierozerwalnie łączy się z historią 3 Dywizji Strzelców Karpackich i jej żołnierzy. Pomnik na wzgórzu 593, wzniesiony z jego rozkazu, przypomina o ich odwadze i poświęceniu. Na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino generał spoczywa wśród swoich żołnierzy.
Przemierzając szlaki związane z bitwą o Monte Cassino, zatrzymuję się przy pomniku poległych karpatczyków na wzgórzu 593. Wspominam wtedy też ich dowódcę, żołnierza trzech wojen, w których walczył o Polskę.
W 45 rocznicę śmierci gen. Ducha warto zatrzymać się przy pomniku 3 DSK i przy grobie jej dowódcy, zapalić znicz i oddać hołd nie tylko generałowi, ale wszystkim karpatczykom, bo na wzgórzu 593, gdzie najwięcej krwi żołnierskiej się polało, stanął pomnik godny ich żołnierskiej chwały.
