Jarosław RubinWładysław Anders zmarł 12 maja 1970 roku. Mija właśnie 55 lat od śmierci generała Andersa, jednego z najwybitniejszych polskich dowódców wojskowych XX wieku. Jako człowiek, który wielokrotnie przemierzał szlaki 2 Korpusu Polskiego we Włoszech, chciałbym dziś podzielić się garścią faktów z życia tego wielkiego patrioty i refleksjami na temat jego spuścizny, która wciąż żyje w naszej pamięci.
Generał broni Władysław Anders (1892-1970)
Władysław Anders urodził się 11 sierpnia 1892 roku w Błoniu niedaleko Krośniewic. Jego życiorys to niemal odzwierciedlenie burzliwych losów Polski w XX wieku. Karierę wojskową rozpoczął jeszcze w armii rosyjskiej, gdzie za odwagę na polu bitwy podczas I wojny światowej został odznaczony Krzyżem św. Jerzego.
1 października 1917 roku na własną prośbę został przeniesiony do I Korpusu Polskiego dowodzonego przez gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, gdzie dotarł już 6 września. Objął stanowisko dowódcy 6 szwadronu 1. Pułku Ułanów Krechowieckich, a od 24 lutego 1918 roku został mianowany szefem sztabu 1. Dywizji Strzelców. W czasie służby w I Korpusie uzyskał prawo do stopnia podpułkownika. Po kapitulacji I Korpusu przed Niemcami przybył do Warszawy. Od 12 listopada 1918 roku Anders służył w Wojsku Polskim.
Władysław Anders brał udział w powstaniu wielkopolskim jako szef sztabu oraz kwatermistrz do 22 kwietnia 1919 roku, kiedy został dowódcą 1. Pułku Ułanów Wielkopolskich. W czasie wojny polsko-bolszewickiej Anders dowodził 15. Pułkiem Ułanów Poznańskich.
29 lipca 1920 roku, w czasie walk w okolicy wsi Rudna, ppłk Anders osobiście prowadził do ataku cofające się oddziały, zmuszając przeważające siły bolszewików do odwrotu. Sam pada ciężko ranny w nogę i zostaje przewieziony do szpitala w Poznaniu. We wrześniu 1920 roku Władysław Anders otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari.
Od 1921 roku studiował przez dwa lata w Wyższej Szkole Wojennej w Paryżu (École Supérieure de Guerre), a na początku października tego roku objął stanowisko zastępcy szefa Oddziału III Naukowo-Szkolnego Sztabu Generalnego. Po powrocie z Paryża Andersa przydzielono do Biura Ścisłej Rady Wojennej. Od 16 lipca 1924 roku służył w Generalnym Inspektoracie Kawalerii.
Z racji swoich umiejętności jeździeckich i instruktorskich kierował ekipą polską w Nicei na międzynarodowych zawodach jeździeckich.
W pierwszej połowie maja 1926 roku płk SG Władysław Anders przebywał w Warszawie i został szefem sztabu wojsk strony rządowej wiernych prezydentowi Stanisławowi Wojciechowskiemu.
W październiku 1926 roku Władysław Anders został dowódcą 2 Samodzielnej Brygady Kawalerii, która stacjonowała w Równem na Wołyniu. W grudniu 1933 roku został awansowany do stopnia generała brygady.
W czasie wojny obronnej 1939 roku Anders dowodził Nowogródzką Brygadą Kawalerii, która weszła w skład Armii „Modlin”. Brał udział w bitwie pod Mławą. Po podporządkowaniu Armii „Warszawa”, utworzona Grupa Operacyjna Kawalerii, której dowódcą został Anders, toczyła walki opóźniające w okolicach Mińska Mazowieckiego, następnie – po oderwaniu się od przeciwnika – podjęła marsz na Lubelszczyznę.
17 września 1939 roku generał Anders nawiązał kontakt z generałem dywizji Stefanem Dąbem-Biernackim, który stanął na czele wojsk Frontu Północnego i 21 września wydał rozkaz, by przebijać się na południe. Kolumna południowa Grupy Operacyjnej Kawalerii (Nowogródzka Brygada Kawalerii) opanowała Krasnobród, ale kolumna północna poniosła bardzo duże straty i w efekcie została rozbita.
24 września gen. Anders podjął decyzję o przebijaniu się na Węgry. 27 września Nowogródzka Brygada Kawalerii stoczyła swoje ostatnie boje w kampanii 1939 roku, a jednocześnie pierwsze starcia z armią sowiecką w rejonie Woli Sudkowskiej.
Gen. Anders próbował przedostać się wraz z kilkunastoosobową grupą w stronę granicy polsko-węgierskiej. W okolicach wsi Łastówka grupa została zaatakowana przez oddziały sowieckie, a gen. Anders po raz kolejny odniósł rany. 30 września we wsi Jasionka, około 25 km od granicy polsko-węgierskiej, trafił do niewoli sowieckiej. Sowieci przewieźli Andersa do Starego Sambora, a potem do szpitala w Stryju, a 1 października – do szpitala we Lwowie.
Od więźnia NKWD do dowódcy Armii Polskiej w ZSRS
Władysław Anders był więziony przez NKWD we Lwowie (w klasztorze Brygidek). Panowały tam takie warunki, że zimą 1940 roku Anders był przekonany, że przeżyje może jeszcze dwa tygodnie. 29 lutego 1940 roku został przewieziony na Łubiankę w Moskwie, gdzie początkowo przebywał izolowany w celi pojedynczej, a od września 1940 roku – w celi zbiorowej. Władysław Anders został zwolniony z więzienia po podpisaniu układu Sikorski-Majski. 10 sierpnia 1941 roku został mianowany dowódcą Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR i awansowany do stopnia generała dywizji.
Do 15 października 1941 roku w szeregach armii znalazło się 2 110 oficerów i ponad 36 000 szeregowych. Do wiosny 1942 roku praktycznie tylko 5 Dywizja Piechoty otrzymała niepełne uzbrojenie (największe braki były w artylerii). Generałowie Sikorski i Anders odmówili wysłania na front nie w pełni wyposażonej i wyszkolonej 5 DP.
6 marca 1942 roku dowództwo armii otrzymało depeszę informacyjną od strony sowieckiej, że od 20 marca liczba przyznawanych racji żywnościowych zostaje ograniczona do 26 000 porcji. Równocześnie pogarszał się stan zdrowotny żołnierzy polskich.
Pierwsza ewakuacja żołnierzy polskich do Iranu rozpoczęła się 24 marca 1942 roku, kiedy pierwszy statek odpłynął z Krasnowodska do Pahlevi w Iranie. Pod koniec lipca 1942 roku rozpoczęła się druga ewakuacja, a ostatni 26 transport przybył do Pahlevi 1 września. W Iranie w wyniku obu ewakuacji drogą morską z Krasnowodska i lądową z Aszchabadu znalazło się w 117 000 Polaków, w tym ponad 78 000 żołnierzy.
Rozkazem Naczelnego Wodza gen. Sikorskiego z 12 września 1942 roku została utworzona w Iraku Armia Polska na Wschodzie (APW), powstała z połączenia wojska przybyłego ze Związku Sowieckiego z będącym w stanie organizacji II Korpusem Strzelców przesuniętym z Palestyny. Dowódcą APW został gen. dyw. Władysław Anders. Wiosną i latem 1943 roku nastąpiła reorganizacja APW, którą przekształcono w 2 Korpus. W skład 2 Korpusu weszły: 3 Dywizja Strzelców Karpackich, 5 Kresowa Dywizja Piechoty, 2 Brygada Czołgów, korpuśne i armijne oddziały wojsk oraz oddziały służb korpusu. Polski 2 Korpus jako wyższy związek taktyczny został włączony w skład brytyjskiej 8 Armii.
Kampania włoska
W połowie grudnia 1943 roku transporty 3 DSK wyruszyły do Włoch. W lutym zostały przewiezione 5 KDP oraz jednostki pozadywizyjne, a w kwietniu 2 Brygada Pancerna. Gen. Anders odleciał do Włoch 7 lutego 1944 roku.
Dowodzony przez gen. Władysława Andersa 2 Korpus Polski rozpoczął swój szlak bojowy nad rzeką Sangro, brał udział w bitwie o Monte Cassino, bitwie o Ankonę, w walkach o przełamanie linii Gotów i w Apeninie Emiliańskim, a zakończył swoje działania we Włoszech wyzwoleniem Bolonii.
Zawsze, kiedy stoję na wzgórzu Monte Cassino, przypominam sobie słowa rozkazu, który generał Anders wydał swoim żołnierzom przed bitwą: „Zadanie, które nam przypadło, rozsławi na cały świat imię żołnierza polskiego. W chwilach tych będą z nami myśli i serca całego Narodu, podtrzymywać nas będą duchy poległych naszych towarzyszy broni. Niech lew mieszka w Waszym sercu”
Kiedy gen. Tadeusz Bór-Komorowski dostał się do niewoli niemieckiej po powstaniu warszawskim, Władysław Anders pełnił obowiązki Naczelnego Wodza (od 26 lutego do 27 maja 1945).
Lata powojenne
W pierwszym kwartale 1946 roku rząd brytyjski zadecydował o likwidacji PSZ. 31 października 1946 roku z dworca kolejowego w Weronie odjechał ostatni pociąg z ewakuowanymi z Włoch żołnierzami 2 Korpusu. Towarzyszył im ich dowódca, gen. Anders. Władysław Anders po zakończeniu wojny pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. 6 maja 1948 roku Władysław Anders zawarł w Londynie, w parafii katolickiej pw. Św. Józefa, związek małżeński z Renatą Bogdańską.
Przebywając na emigracji Władysław Anders działał aktywnie w środowisku polskich polityków, wojskowych oraz jako protektor idei harcerstwa. Był niepodważalnym autorytetem dla swoich towarzyszy broni, którzy pozostali na emigracji, oraz opiekunem miejsc spoczynku żołnierzy PSZ. Uczestniczył w uroczystościach w rocznicę bitwy o Monte Cassino, w tym w tych z okazji 25. rocznicy bitwy, które odbyły się 15 sierpnia 1969 roku. Odbył się wówczas zjazd żołnierzy 2 Korpusu i Światowy Zlot Związku Harcerstwa Polskiego poza Granicami Kraju.
Władysław Anders nigdy nie pogodził się z okupacją sowiecką Polski. Zawsze protestował przeciwko układom jałtańsko-poczdamskim. 27 września 1946 roku w Warszawie, na posiedzeniu rządu, szef MON Michał Rola-Żymierski zgłosił projekt uchwały w sprawie pozbawienia obywatelstwa Polaków, którzy pozostali na Zachodzie. Rada Ministrów orzekła: „Gen. Anders utracił obywatelstwo państwa polskiego”. Niechlubną rolę w odebraniu generałowi obywatelstwa odegrał wicepremier Stanisław Mikołajczyk. Uchwała ta została anulowana dopiero 15 marca 1989 roku.
Śmierć Generała i pogrzeb na Monte Cassino
Władysław Anders zmarł w Londynie 12 maja 1970 roku, w 26. rocznicę rozpoczęcia walk o Monte Cassino. Zgodnie ze swoją wolą został pochowany na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino.
Pogrzeb odbył się 23 maja 1970 roku. W uroczystości uczestniczyła pogrążona w żałobie rodzina, grupy harcerzy i kombatantów, emigracyjni politycy i przedstawiciele organizacji społecznych. Przybyli także reprezentanci armii alianckich. Nad trumną generała modlili się duchowni trzech wyznań: prawosławny ordynariusz Mateusz Siemaszko, katolicki biskup Władysław Rubin i ewangelicko-augsburski Władysław Fierla.
Na najniższym tarasie, przy pierwszym rzędzie kamiennych krzyży, wyrosła łąka wieńców od swoich i sojuszników, wśród nich anonimowa wiązanka przesłana z Polski. Trzy wieńce z samego rana, na pustym jeszcze cmentarzu złożyli Niemcy, w tym ten od spadochroniarzy, którzy bronili Monte Cassino przed Polakami.
Dziedzictwo generała Andersa
Generał Władysław Anders był nie tylko wybitnym dowódcą wojskowym, ale także wzorem patriotyzmu i niezłomności ducha. W czasach, gdy Polska była zdradzona przez sojuszników i poddana sowieckiej dominacji, Anders pozostał wierny idei niepodległej Rzeczypospolitej.
W swoim przewodniku „Monte Cassino i okolice” staram się przybliżyć czytelnikom nie tylko miejsca związane z bitwą, ale także sylwetki bohaterów, którzy tam walczyli – z generałem Andersem na czele. To czasem zaskakujące, jak wiele śladów polskiej obecności można odnaleźć we Włoszech, szczególnie w okolicach Monte Cassino.
W 2025 roku, w 55. rocznicę śmierci generała, warto odwiedzić miejsca związane z jego postacią i szlakiem bojowym 2 Korpusu Polskiego. To nie tylko lekcja historii, ale także okazja do refleksji nad wartościami, które przyświecały generałowi Andersowi i jego żołnierzom – honorem, odwagą i umiłowaniem ojczyzny.
